تحلیلی بر علل احتمالی رشد واحدهای صنفی در شرایط رکود اقتصادی/ کرونا با بازار بوشهر چه کرد؟

سیامک برازجانی

روابط عمومی اتاق اصناف مرکز استان بوشهر

با بررسی و مقایسه آمار پروانه کسب‌‌‌های صادر شده از سوی اتاق اصناف مرکز استان بوشهر و در هشت ماهه اول سال گذشته و مدت مشابه سال جاری متوجه رشد چشمگیر صدور پروانه کسب در مشاغل مختلف می‌‌شویم.

به گزارش پایگاه اطلاع‌رسانی اتاق اصناف ایران به نقل از روابط عمومی اتاق اصناف مرکز استان بوشهر، این آمار در حالی است که طبق آمار رسمی از مراجع قانونی میزان بیکاری ناشی از شیوع ویروس کرونا و تحریم‌‌‌های جهانی علیه ایران بین ۱٫۳ میلیون نفر تا ۳ میلیون نفر بیکار شده‌‌اند. سوال اصلی این است که با این شرایط خاص چرا استقبال از بازار هر روز بیشتر شده است؟

آیا افراد تازه وارد شده به بازار می‌‌توانند از طوفان‌‌‌های سهمگین تعطیلی و رکود جان سالم به در برده و فعالیت خود را ادامه دهند؟

برای ورود به این بحث خوب است که در ابتدا نگاهی به آمار پروانه کسب‌‌‌های صادر شده توسط اتاق اصناف مرکز استان بوشهر بیندازیم:

در زیر جدول آمار صدور پروانه کسب در هشت ماهه نخست سال گذشته را می‌‌بینیم:

و در جدول بعد (که در زیر می‌‌آید) آمار پروانه کسب صادر شده توسط اتاق اصناف مرکز استان بوشهر در هشت ماهه نخست سال جاری را می‌‌بینیم:

از آنجا که برای نشان دادن وضعیت کار و کسب در بوشهر تنها ابزار و سند در دست اتاق اصناف مرکز استان بوشهر آمار صدور و ابطال پروانه کسب بود در این گزارش فقط به همین آمار اکتفا شده است.

این آمار که توسط مرکز اصناف و بازرگان ایران تهیه و به روز منتشر می‌شود بسیار دقیق است. به همین دلیل این آمارها را در مقایسه با مدت مشابه سال ۱۳۹۸ (هشت ماهه اول سال جاری در مقایسه با سال قبل) در کنار هم قرار دادیم.

پیش بینی ما این بود که احتمالا میل به کار و کسب در سال جاری کاهش یافته باشد. (جدا از این که اصلا آیا به طور منطقی می‌‌توان رابطه ای بین میل به ایجاد کار و کسب با صدور و یا ابطال پروانه کسب لحاظ کرد یا خیر؟ اما از آنجا که آمار دیگری در دست نبود به همین داشته اکتفا شد.) نتیجه حاصل شده دقیقا برعکس پیش‌بینی‌های اولیه بود. در بازه زمانی ذکر شده، صدور پروانه کسب بیش از ۷۵ درصد افزایش یافته بود. ابطال پروانه کسب هم در همین مدت حدود ۳۵ درصد رشد داشت.

به دست آمدن این آمار و رشد صدور پروانه کسب را کنار آمارهای رسمی گذاشتیم. آمارهای رسمی حاکی از بیکار شدن تعداد زیادی از هم وطنان ما در ایام کرونا بود.

محزونی، مدیرکل دفتر جمعیت و نیروی کار مرکز آمار ایران با بیان اینکه نرخ بیکاری یک شاخص کلان اقتصادی در کشورها محسوب می‌شود، گفته بود: در مقایسه با تابستان سال گذشته در فصل تابستان امسال شاغلین بازار یک میلیون و ۲۰۰ هزار نفر کمتر بودند.

در همین رابطه فاطمه عزیزخانی، کارشناس امور اقتصادی در گفتگو با تلویزیون گفت: بررسی‌ها نشان می‌دهد که ۶۰ درصد شاغلین در ایران غیر رسمی هستند و در استان‌های مرزی و محروم این رقم به ۷۰ درصد می‌رسد.

وی با بیان اینکه ۳۷ درصد شاغلین در کشور ما به وجود آورنده شغل خود هستند، یادآور شد: این رقم در استان‌های مرزی و نقاط محروم کشور بیش از ۵۰ درصد است.

سخن فاطمه عزیزخانی نشانگر این است که باید باید بخش قابل ملاحظه‌ای از یک میلیون و دویست هزار نفر بیکار ادعا شده توسط مدیرکل دفتر جمعیت و نیروی کار مرکز آمار ایران بیکاری‌ها در بازار رخ داده‌ باشد.

سوال جدی که در این رابطه مطرح می‌شود این است که تعداد دقیق این کاهش اشتغال در کجاها خود را نشان می‌دهد و چقدر آن مربوط به بازار است. متاسفانه پاسخی برای این پرسش نیافتیم اما با توجه به این که اقتصاد ایران هم تحت تاثیر کرونا قرار داشت و هم تحت تاثیر تحریم‌های امریکا نتوانست اقتصاد مولد خود را همچون گذشته هدایت کند، می‌توان به صورت حدودی یا احتمالی گفت که بیکاری‌ها بیشتر در صنایع و مشاغل تولیدی خود را نشان داده باشد.

هرچند نفس تحلیل آمارهای گشایش واحدهای صنفی یا تعطیلی آنها بدون در دست داشتن داده‌های دیگر منجر به نتیجه مطلوب نمی‌‌شود ولی از آنجا که داده دیگری در دسترس نبود با استفاده از تجربه، دانش و تحلیل یک بازاری تحصیل کرده (دکتر مبین کرباسی)، یک استاد رشته جامعه شناسی (دکتر عبدالرضا امانی فر) به همراه دکتر علی برزگر رئیس مرکز علمی کاربردی اصناف بوشهر سعی در واکاوی داده‌‌‌های خود کردیم.

مبین کرباسی بعد از مطالعه داده‌‌‌های روابط عمومی اتاق اصناف مرکز استان بوشهر نوشت: طبق جدول ارائه شده در سال ۱۳۹۹فعالیت‌‌‌های تولیدی همچون تولید تیرچه بلوک هیچ رشدی نداشته است که همین مورد به خودی خود نشان از وجود بحران در فعالیت‌‌‌های عمرانی و نیز تغییر روش‌‌‌های ساخت و ساز در استان بوشهردارد. از طرفی مثلاً تولید مانتو و شلوار زنانه و نان تافتونی نیز شرایط خوبی نداشته است. شاید بتوان به این نتیجه رسید که رشد فعالیت‌‌‌های تولیدی به طور عمومی روبه کاهشی داشته‌‌اند. از دیگر سو خرده فروشی لوازم بهداشتی نیز در این بازه زمانی کاهشی ۳۰ درصدی داشته است.

به نظر می‌‌رسد که باید برای ارائه یک تحلیل دقیق مسایل دیگر هم مورد توجه قرار بگیرد. مسایلی همچون تورم افسارگسیخته سال جاری که باعث کاهش ارزش پول ملی شد. ارزش ملک بالا رفت و اجاره بهای واحدهای مسکونی و تجاری افزایش چشمگیری پیدا کرد و زوج‌‌‌های جوان به دلیل عدم تمکن مالی راهی مناطق حاشیه بوشهر همچون عالیشهر، چغادک، روستاهای بخش مرکزی و… شدند. اگر این تحلیل درست باشد (حتی به صورت ضمنی یا حدودی) می‌‌توان نتیجه گرفت که احتمالا بخش قابل توجهی از این افزایش تعداد واحدهای صنفی در مناطق حاشیه‌ای شهر و شهرستان بوده‌است.

کرباسی در بخش دیگری از سخنان خود می‌‌گوید: با توجه به گسترش ویروس کرونا و تعطیلی همه روزه واحدهای صنفی، تاثیر واقعی این ویروس بر فضای کار و کسب در سال ۱۴۰۰ هویدا خواهد شد. زیرا بخش قابل ملاحظه‌ای از صدور پروانه کسب در سال ۱۳۹۹ مربوط به رسمیت یافتن کار و کسب‌هایی است که در سال ۱۳۹۸ افتتاح شده‌اند و در روند اداری اخذ پروانه کسب مدت زمانی بین شش تا هشت ماه بر آنها گذشته است. به همین دلیل معتقدم تاثیر ویروس کرونا بر افزایش یا کاهش تعداد واحدهای صنفی را باید در سال ۱۴۰۰ مطالعه و تحلیل کرد.

کرباسی در ادامه تحلیل خود آورده است: به نظر من باید این آمارها را نرمالیزه کرد تا بتوان تحلیلی درست و جامعه از روند کسب و کار ارائه کرد. (نرمالیزه به این معنا که موارد حداقلی و حداکثری دو سر طیف را حذف کرد) مسایل جانبی دیگر همچون تعداد اعضای هر اتحادیه را هم باید در رونق یا رکود رسته‌‌‌های مختلف صنفی مورد بررسی قرار داد.

در ادامه تحلیل این آمار سراغ دکتر عبدالرضا امانی‌فر استاد دانشگاه، محقق و پژوهشگر جامعه شناسی رفتیم. امانی‌فر در گفتگو با روابط عمومی اتاق اصناف مرکز استان بوشهر گفت: آنچه اتفاق افتاده را باید با یک تحلیل نظری کلی و بدون اتکا به اینکه کدام صنوف مجوز بیشتری دریافت کرده‌اند تحلیل کرد. بعد با اتکا به این تحلیل سراغ تحلیل‌‌‌های نظری جزئی‌تر رفت.

در حالت کلی به نظر من این آمارها بر این فرضیه صحه می‌‌گذارد که جامعه ما یک جامعه بحران زده است. هم از نظر اقتصادی، اجتماعی و هم از نظر روانی.

در یک جامعه بحران‌زده احتمال سرزدن رفتارهای غیر معمول از مردم زیاد است. ضمن اینکه رابطه علت و معلولی به طور خاص ورفتارهای عقلانی و عقلانیت به طور عام در جامعه ما به صورت تاریخی جایگاه چندانی نداشته و ندارد.

عقلانیت در حوزه علم با عقلانیت در حوزه فرهنگ متفاوت است. این عقلانیت در حوزه جامعه یعنی کار بدون ضرر و سود ده. مشاهدات ما به صورت عام در زندگی معمولا علم‌محور نیست. این عقلانیت در حوزه علم که از ماکس وبر شروع شده ابزاری است. عقلانیت ابزاری یعنی ابزارهای معتبری داشته باشیم که به این سوال پاسخ دهد که آیا وضعیت فعلی را می‌‌توان با آن ابزارها هدایت کرد؟

در جامعه ما بخش زیادی از مردم دستشان به دهانشان نمی‌‌رسد. امروز شورای شهر تهران اعلام کرده که ۷ دهک جامعه زیر خط فقر هستند. در این شرایط افراد به آب و آتش می‌‌زنند. مردم در چنین شرایط خود را مقصر شرایط بد زندگی‌شان می‌دانند و می‌گویند صنف من مشکل دارد کار من مشکل دارم والا فلان همسایه یا فلان طیف اجتماعی مدام تفریح می‌کند، خرید میکند، مسافرت می‌رود و…. در یک نگاه سطحی هم این تحلیل درست است. زیرا بازار شلوغ است، مردم تفریح می‌‌کنند و … به نظر می‌‌رسد وضعیت عمومی این گونه است غافل از این که کسی نمی‌‌پرسد مردم چه می‌‌خرند؟ چگونه می‌‌خرند؟ چگونه زندگی می‌‌کنند؟

با این تحلیل غلط است که مردم خود را مقروض کرده و دست به کار دیگری می‌‌زنند. این مردم با اتکا به نگاه سطحی خود اقدام به راه اندازی کار جدید می‌‌کنند. در کلافگی اجتماعی از اوضاع اقتصادی مجوز کار و کسب می‌‌گیرند و بعد هم منتظر می‌‌مانند. شرایط اجتماعی ایران معمولا در یک حرکت سینوسی بین امید و ناامیدی است. این حرکت عموما توسط دولت و شرایط اجتماعی ایجاد می‌شود. این افراد به مرور دچار مشکل می‌‌شوند. یکی دو سال این واحدهای صنفی به کار خود ادامه می‌‌دهند اما بعد این سرطان چهره خود را بر روح و روان جامعه نشان می‌‌دهد. یعنی واحدهای صنفی هم تعطیل می‌‌کنند، هم ورشکسته می‌‌شوند، هم سرخورده می‌‌شوند و …

این عوامل و این که این صنوف آیا در حالت تردید و امید هستند باید راستی آزمایی شده و مطالعه دقیق میدانی صورت داد.

برای این که این گزارش روند علمی تر و بهتری به خود بگیرد آمارهای خود را با دکتر علی برزگر رئیس مرکز علمی کاربردی اصناف بوشهر و مدیر بخش مشاوره اتاق اصناف بوشهر نیز مطرح کردیم. ایشان با اتکابه مطالعه میدانی در مرکز مشاوره اصناف و رودررو بودن با بیش از ۴۰۰ فرد که درهشت ماهه اخیر درصدد ایجاد کار و کسب هستند با مطالعه آمار اتاق اصناف بوشهر گفت: همزمان با ارائه این گزارش ما در مرکز مشاوره اصناف بوشهر سرگرم مطالعه و تحلیل خروجی‌‌‌های به دست آمده از مصاحبه رودررو با افراد تازه وارد شده به بازار بوشهر هستیم.

آنچه در مرکز مشاوره اصناف به دست آمد این نکته را نشان می‌‌داد که افرادی که برای صدور جواز کسب به اتاق اصناف مرکز استان مراجعه می‌‌کنند آخرین گزینه و آخرین راه ورودشان به کار را در این نقطه جسته‌‌اند. آنها بارها به ما گفته‌اند که اگر مغازه داری نکنیم چه کنیم؟ این سوال نشان می‌‌دهد که گزینه‌‌‌های پیش روی جوانان برای ورود به کار به صفر رسیده است. زیرا امروز بین جوانان جای و جایگزینی به جای بازار وجود ندارد. عموم نوآمدگان بازار شامل افراد با مدرک تحصیلی دیپلم هستند. این افراد فاقد تخصص‌‌‌های حرفه‌ای هستند.

از بین این افراد جدید الورود به بازار اگر هم کسی یا کسانی لیسانس داشته باشند مدرک خود را از مراکزی اخذ کرده‌اند که وقت زیادی برای پرورش و توانمند کردن دانشجو نگذاشته‌‌اند. در بین این افراد نوآوری بسیار پایین و عدم آشنایی با کار و کسب بسیار بالاست. این افراد حتی از استادشاگردی هم چیزی فرانگرفته‌‌اند. این موضوع بین افراد بیست تا سی ساله‌ای که وارد بازار می‌‌شوند زیاد است.

از طرفی هزینه ورود به بازار به نسبت ورود به سایر گزینه‌ها مثل ایجاد واحدهای تولیدی و صنعتی بسیار پایین آمده است. در قیاس با هر کاری، کارهای خدماتی صنفی به خصوص در زمینه مشاغل خدماتی و توزیعی هزینه بسیار کمی دارد.

هم زمان با این شرایط نگرش بسیار اشتباهی در رابطه با مشاغل اینترنتی و آنلاین در افکار عمومی جوانان جویای کار وجود دارد. این افراد فکر می‌‌کنند می‌‌توانند با تبلیغ در اینستاگرام یا سایر شبکه‌‌‌های اجتماعی هر کالایی را به فروش برسانند. نوآمدگان فاقد تخصص حرفه‌ای که وارد بازار شده‌اند فکر می‌‌کنند با تندگردش کردن یک کالا می‌‌توانند بازاری موفقی باشند. این گونه نگرش به این نقطه می‌‌رسد که جوانان جویای کار به این سمت هدایت می‌‌شوند که با فروش مدام یک یا چند قلم کالا بتوانند هزینه ایجاد واحد صنفی خود را تامین کنند.

این استاد دانشگاه در ادامه سخنان خود به تغییر جغرافیای کار و کسب در بوشهر هم اشاراتی داشت.

وی در همین رابطه گفت: بیشترین آمار مکانی ایجاد مغازه در بوشهر حدفاصل میدان قدس تا خیابان فنس است. در سال‌های اخیر مناطقی مثل خیابان انقلاب که از آن به عنوان مرکز بازار نام برده می‌شود تغییر چندانی نکرده و افراد بسیار کمی از این گردونه خارج شده‌اند. در همین زمان خوشه‌های کار و کسب در خیابان‌ها و محلات جنوب شهر مثل سرتل، ریشهر، امامزاده و بهمنی واحدهای صنفی زیادی ایجاد شده است. در این مناطق شاهد تصاعد خوشه‌های مختلف کار و کسب هستیم. خوشه مبلمان به حدود سبزآباد و سرتل رفته و افراد جدیدالورود به بازار از این خوشه‌ها و رویه‌ها پیروی می‌کنند.

بازارهای کوچک متعددی در این مدت ایجاد شده که هزینه اجاره مغازه و رهن هم کم است. در این بازارهای کوچک نیز جاذبه ایجاد کار ارزان شکل گرفته است که افراد را به سمت خود می‌کشاند.