ملک‌التجارهای موروثی
امروزه در بوشهر، کازرون و کازرونی همانقدر شناخته شده است که دشتی‌ها و دشتستانی‌ها. این شناخت حاصل چندین نسل ارتباطات تاریخی و پیوندهای اجتماعی مشترکی بوده است که پس از دوران قاجار نیز بر روند آن افزوده شد. حضور فعال کازرونی‌ها در بوشهر در زمینه‌های گوناگون ازجمله تجاری، اقتصادی و اجتماعی از پیش‌زمینه‌ای تاریخی برخوردار است که این ارتباط خود ریشه در تعاملات مشترک با بندر بوشهر در عصر قاجار دارد. عصری که پیوندهای اجتماعی این دوشهر از آن مقطع آغاز و این تعامل و تبادل بسته به تحولات سیاسی، اقتصادی و اجتماعی بوشهر رو به افزایش گذاشت. جاذبه اقتصادی و تجاری بندر بوشهر در این برهه تاریخی به‌عنوان کانون اصلی تجارت و بازرگانی دریایی که با حضور فعال قدرت‌های سیاسی و اقتصادی بین‌الملل نیز همراه بود.
در کنار فعالیت تجار داخلی و تاجرانی از اقلیت‌های گوناگونی چون ارمنی، زردشتی، یهودی و به‌ویژه نمایندگان کمپانی‌های معتبر اروپایی این شهر را به مقصدی مناسب برای مهاجران کازرونی به‌ویژه کسبه و تجار مهاجر از کازرون قرار داد تا در این بندر سکنی گزینند. رونق و شکوفایی بندر بوشهر و جاذبه این بندر به‌عنوان دروازه تجاری ایران و خلیج‌فارس که واسطه تبادل افکار و انتقال اندیشه‌های نوین به نواحی داخلی ایران بود موجب جذب هرچه بیشتر مهاجران کازرونی به بوشهر شد.
مهاجرانی که با وجود فقدان امکانات ارتباطی و مواصلاتی مناسب با پشت سر گذاشتن کٌتل‌ها وگردنه‌های دشوار در این شهر ساکن شدند و به مرور زمان با سرمایه‌گذاری و حضور فعال در عرصه اقتصادی، سیاسی، اجتماعی و فرهنگی بندر بوشهر توانستند نقشی بسزا در رونق و شکوفایی بندر بوشهر ایفا کنند. پیشه کازرونی‌های مهاجر را که اغلب ارتباطی با بازرگانی و تجارت داشتند، باید در گرایش آنان به امور اقتصادی و تجاری در بوشهر موثر دانست که سرشناس‌ترین آنان خاندان ملک‌التجار، خاندان گلشن و به‌ویژه شخصیتی برجسته و تاثیرگذار مانند سیدمحمدرضا تاجر کازرونی بودند که در عرصه اقتصاد و تجارت بوشهر منشأ خدمات فراوانی شدند.
خاندان ملک‌التجار
خاندان ملک التجار، اصلیتی کازرونی دارند که تقریبا در سال‌های اولیه تاسیس سلسله قاجار و در سال۱۲۱۰ هـ.ق از کازرون به بوشهر نقل مکان کردند. نخستین فرد از خاندان ملک التجار فردی به نام حاجی علی‌اکبر تاجر کازرونی بوده است که تقریبا همزمان با اواخر دوران حکومت زندیه و اوج‌گیری قدرت آقامحمدخان قاجار بهدلیل عدم ثبات سیاسی و اقتصادی به‌وجود آمده در فارس و کازرون که قتل و غارت و هرج و مرج شدید سیاسی- اقتصادی فضای کسب‌وکار و تجارت را ناایمن کرده بود از کازرون به بوشهر آمد و دراین شهر ساکن شد.
با توجه به مناسب بودن بستر تجارت و بازرگانی در بندر بوشهر حاج علی‌اکبر تاجر کازرونی سرسلسله خاندان ملک‌التجار رفته‌رفته در امر تجارت ترقی و پیشرفت کرده و این ترقی در زمینه تجارت تا آنجا بود که حتی بعد از وی فرزندانش حاج غلامحسین و حاج محمد شفیع تاجر کازرونی به یکی از معروف‌ترین و در عین حال بزرگ‌ترین تاجران و بازرگانان عصر خود تبدیل شد. آقامحمد شفیع در سال۱۳۰۲ هـ.ق با کمک مردم بوشهر موفق به تاسیس شرکتی با نام «کمپانی تجاری ایران» شد.
این شرکت با سرمایه‌ای معادل۳۵۰هزارتومان برای مقابله با نفوذ بیش از پیش اقتصادی انگلیس در بوشهر بنیان نهاده شد. از میان ملک‌التجارها که اسامی و القاب آنها هرکدام به تفصیل در فارسنامه ناصری ذکر شده است، می‌توان از آقا محمدعلی ملقب به ملک‌التجار دوم و حاج محمدمهدی ملک‌التجار سوم نام برد که از نسل حاج غلامحسین تاجر کازرونی بودند و در میان خاندان ملک‌التجار بهدلیل داشتن وجاهت سیاسی و اقتصادی تقریبا تا حدودی از مابقی افراد این خاندان نام‌بردارترند.
نکته در خور تامل آنکه به فاصله تغییر نسل در خاندان ملک‌التجار، فرزندان نسل‌های بعدی در این خاندان از آنجا که سال‌های متمادی در بندر بوشهر اقامت داشتند خوی و خصلت بوشهری گرفتند تا جایی که در اسناد و فرمان‌هایی با مضمون‌های گوناگون، پسوند بوشهری بر آنان اطلاق می‌شد. فسایی، آقا محمدعلی ملک‌التجار دوم را یکی از سرمایه‌دارترین تجار ایران به شمار می‌آورد و می‌نویسد«به ارث و استحقاق به لقب جلیل ملک‌التجاری سرافراز شد.
از وفور مال‌التجاره اگر شخص اول نبود لامحاله در شماره شخص دویم محسوب بود و در سال۱۲۹۵ هـ.ق در بندر بوشهر وفات یافت.» همان‌طور که ذکر آن در سطور پیشین رفت منصب ملک‌التجاری در دوره قاجار موروثی بود و بر همین اساس نیز لقب ملک‌التجاری در خاندان حاج علی‌اکبر تاجر کازرونی به‌صورت موروثی درآمد. علاوه بر آقا محمدعلی ملک‌التجار بوشهری (کازرونی)، حاج محمدمهدی ملک‌التجار بوشهری (کازرونی) ملک‌التجار سوم نیز یکی از مهم‌ترین شخصیت‌های خاندان ملک‌التجار در ایران است. وی علاوه بر نفوذ بالای اقتصادی از وجاهتی سیاسی نیز در نزد حاکمان وقت برخوردار بود. این وجاهت از منظر سیاسی تا بدان حد بود که به واسطه نفوذی که حاج محمدمهدی ملک‌التجار بوشهری (کازرونی) در ارکان حکومت قاجار داشت، بارها ضمانت مالیاتی بوشهر و بنادر خلیج‌فارس را برعهده گرفت.
بر همین اساس است که در سال۱۳۰۴ هـ.ق ناصرالدین شاه قاجار حکومت بنادر و جزایر خلیج‌فارس را به حاج محمدمهدی ملک‌التجار واگذار می‌کند. از طرفی براساس اسناد موجود در کتاب نارنجی متعلق به دولت روسیه، وی اولین فردی است که در هنگام گفت‌وگوی بازرگانان تهران با عین الدوله از برپایی مجلس مبعوثان سخن به میان می‌آورد. ناصرالدین‌شاه با تفویض قدرت سیاسی و اقتصادی بوشهر و بنادر به محمدمهدی ملک‌التجار وی را مامور پایان بخشیدن به سلطه شیخ‌نشینان خلیج‌فارس می‌کند که توانسته بودند بر بخش‌هایی از بنادر مسلط شوند.
پس از مدتی ملک‌التجار توانست در بنادر جنوب بنا به نوشته منابع علم دولت انگلیس رابرافکند و علم دولت ایران را بر جای آن نشاند و بنادر را ازچنگ تعدی و تجاوز آنان خلاصی بخشد. در امور مربوط به تجارت و بازرگانی که در اندیشه حاج مهدی ملک‌التجار تا حدود فراوانی به سیاست پیوند خورده بود تشکیل شرکتی با عنوان «کمپانی تجار بوشهر» برای کسب‌وکار و تجارت داخلی و از سویی تجارت با اروپا، با سرمایه‌ای به مبلغ کل یک میلیون روپیه آن روز می‌توانست مثمرثمر واقع شود. علاوه بر این ملک‌التجار به واسطه اعتباری که کسب کرده بود نماینده چندین شرکت خارجی در ایران بود. شرکتهایی چون زیگلر کمپانی، کری بال و کمپانی ملی که هر کدام از این شرکت‌ها با توجه به نفوذ فراوانی که دولت‌هایشان در دربار قاجار داشتند، توانستند تاثیرات بسزایی از خود در چرخه اقتصاد و تجارت دوران قاجار از خود بر جای گذارند. اما بزرگ‌ترین عیبی که در وجود حاج محمدمهدی ملک‌التجار بوده مٌسرِف بودن این شخصیت از خاندان ملک‌التجارهاست که برخی از منابع آن عصر به آن اذعان داشته‌اند که در نهایت بر اثر همین اسراف‌گری با از دست دادن سرمایه خویش درنهایت تنگدستی در بمبئی درگذشت.
روند تحولات گوناگون سیاسی و اقتصادی رخ‌داده در ایالت فارس که بوشهر را به‌عنوان کانون اصلی تجارت دریایی ایران در دوران قاجار مطرح ساخت، کازرون را نیز که از مهم‌ترین مناطق پس‌کرانه‌ای بوشهر محسوب می‌شد به چرخه تعاملات سیاسی و اقتصادی این بندر وارد ساخت. تبادلات کازرون و بوشهر که به دوران قرون نخستین اسلامی بازمی‌گشت پس از پشت سر گذاشتن کشمکش‌های سال‌های پایانی زندیه و همزمان با تثبیت قدرت در سلسله قاجار وارد مرحله نوینی از تاریخ خود شد. جاذبه تجاری بندر بوشهر به‌عنوان بندر اصلی ایران درخلیج‌فارس وکانون بازرگانی ایران که دروازه ارتباط با جهان آن روز بود شمار فراوانی از مهاجران کازرونی را به سوی این شهر جذب کرد. اقدامات و عملکرد برخی از والیان فارس از یکسو و اقدامات پاره‌ای دیگر از حکام و خوانین کازرون در مقاطعی دیگر که در لفافه حفظ نظم اجتماعی به تمامیت خواهی‌ها و استبداد دامن می‌زدند و بر آسیب‌پذیری هرچه بیشتر بدنه اجتماعی منطقه می‌افزودند در پاره‌ای از مواقع موجب بروز هرج و مرج و رخت بربستن رفاه و امنیت از منطقه کازرون می‌شد. علاوه بر این عوامل دیگری چون قحطی‌ها و خشکسالی را نیز باید مزید بر علت دانست.
به هر روی مهاجران کازرونی که با استقرار در بندر بوشهر به مرور زمان با توجه به پیوندهای اجتماعی و خانوادگی صورت‌گرفته میان طرفین خوی و خصلت بوشهری نیز گرفته بودند، در زمینه‌های گوناگون سیاسی، اجتماعی، فکری و فرهنگی به فعالیت پرداختند که در این میان حضور فعال در عرصه تجارت و بازرگانی و سرمایه‌گذاری در زمینه اقتصاد و تجارت بوشهر بیش از سایر زمینه‌ها نمود یافت.
از مقاله‌ای به قلم مجتبی محمدی، محقق و پژوهشگر
منبع روزنامه دنیای اقتصادشماره 5725 – 1402.02.20
